Halbe’s halve waarheid, de tien nepnieuwscheckers van de EU en Russische Tumblr-trolls

Iedere week verzamelt Factory het belangrijkste nieuws over factchecking en nepnieuws. Met deze week: wob-procedures bij factchecken, nieuws of nonsense en vaarwel Facebook.

Halbe Zijlstra verspreidt nepnieuws over ontmoeting met Poetin

Een ambivalente week voor Nederland: op de Olympische Winterspelen gooien we hoge ogen, maar op het politieke toneel begingen we een hevige blunder. Of, nou ja, dat deed minister van Buitenlandse Zaken Halbe Zijlstra. De VVD’er stelde op een partijcongres in 2016 dat hij tien jaar daarvoor een ontmoeting had met de Russische president Vladimir Poetin, in diens datsja.

Samen met oud-Shell-topman Jeroen van der Veer zou hij daar hebben opgevangen dat de Russische leider een ‘Groot-Rusland’ voor zich ziet, inclusief Oekraïne, Kazachstan en de Baltische Staten. Onderzoek van Volkskrant-verslaggever Nathalie Righton wees uit dat Zijlstra de president nooit heeft bezocht in 2006. Daarop stelde de BuZa-minister dat hij het verhaal van zijn ‘bron’ had toegeëigend.

Maar de toelichting op bovenstaand nepnieuws klopt óók niet, blijkt uit de toelichting die de voormalige Shell-baas een dag later aan de Volkskrant gaf. Zijlstra zou de uitspraak ‘onjuist hebben geïnterpreteerd’. Geheel terecht brachten internationale kranten als The Washington Post en The New York Times dit nieuws prominent, en reageert Rusland evenzeer verdiend op het hypocriete gedrag van een Nederlandse politicus – uit een land dat Rusland regelmatig beschuldigt van nepnieuwsverspreiding, maar dat nu zélf doet.

Zwak was ook het verweer van ‘anti-nepnieuwsminister’ Kajsa Ollongren van Binnenlandse Zaken (D66). Haar strijd tegen nepnieuws reikt blijkbaar niet tot de onzin van collega-minister Zijlstra – tegen de NOS zei de bewindsvrouw dat ‘het enige tijd geleden’ was wat Zijlstra had gedaan, en dat hij ‘zelf zei dat hij het niet zo had moeten doen’.

Minister Ollongren bespreekt nepnieuws met hoofdredacteuren

Minister van Binnenlandse Zaken Kajsa Ollongren (D66). Foto: Roel Wijnants/Flickr/CC BY-NC 2.0

Over Ollongren gesproken: vorige week sprak zei samen met de hoofdredacteuren van de NOS (Marcel Gelauff), het Algemeen Dagblad (Hans Nijenhuis) en NU.nl (Gert-Jaap Hoekman) de laatste stand van zaken qua nepnieuws. Het viertal agendeerde onder meer het ‘nepnieuwsteam’ van de Europese Unie en de populariteit van het woord ‘nepnieuws’, aldus Villamedia.

Ook zouden de factchecks van NU.nl en Nieuwscheckers (onderdeel van de Universiteit Leiden) voor Facebook, alsook het belang van Wob-procedures aan bod zijn gekomen, bericht het journalistenvakblad.

Kaspersky overweegt rechtszaak tegen Rian ‘smart blockchain’ van Rijbroek

Foto: David Orban/Flickr/CC BY 2.0

Nog een terechte actie vanuit Rusland tegen een Nederlander: cyberveiligheidsbedrijf Kaspersky (gezeteld in Moskou) denkt erover om ‘Nieuwsuur-nepexpert’ Rian van Rijbroek aan te klagen wegens laster, schrijft RTL Nieuws.

Aanleiding is een interview in de Telegraaf, waarin Van Rijbroek – die vorige week landelijke aandacht kreeg vanwege haar aantoonbare gebrek aan kennis van digitale veiligheid – zegt dat ze het Nederlandse kantoor van Kaspersky heeft gehackt. Met die hack, ging Van Rijbroek verder, zou ze bewijsmateriaal hebben ingezien over een Russische spion in de Tweede Kamer.

RTL Nieuws meldt voorts dat het bedrijf aan een civielrechtelijke procedure denkt voor Van Rijbroeks ongefundeerde bewering. Daaruit moet een rectificatie van de ontmaskerde ‘expert’ voortkomen.

Deze Belgische journalist belandde op de nepnieuwsindex van de EU

Afgelopen maand kwamen artikelen van GeenStijl, ThePostOnline, De Gelderlander en NPO Radio 1 op de ‘nepnieuwslijst’ van de Europese anti-nepnieuwsgroep EU vs Disinfo terecht. Een van de ‘gedupeerden’, de Belgische onderzoeksjournalist Pieter Stockmans, beschrijft op MO*be hoe dat in zijn werk ging.

Het ging bij hem om een reportage uit 2016, over de invloed van ultranationalisten op de Oekraïense politiek. EU vs Disinfo bestempelde onder meer Stockmans’ claims over de macht van extreemrechts in het land en diens controle over het zuidelijke stad Odessa als nonsens. Stockmans weerlegt die beoordeling: hij was ooggetuige in Odessa, en een geringe vertegenwoordiging van een extreme politieke tak wil nog niet zeggen dat die groepering in de samenleving als geheel weinig invloed uitoefent.

East Stratcom Task Force meer dan eens in de fout

De in 2015 opgerichte East Stratcom Task Force wordt bekritiseerd om zijn gebrek aan transparantie. NRC-redacteur Wilmer Heck sprak de factcheckers tóch, op voorwaarde dat hij ze niet citeerde of hun werkplek in Brussel zou bekijken. Een van de problemen die Heck tegenkwam, is dat geen enkele Europese factchecker Nederlands spreekt: ‘Alleen Denemarken, Zweden, Finland, Estland, Letland, Litouwen, Tsjechië en het Verenigd Koninkrijk stuurden iemand om de strijd met pro-Russische desinformatie aan te binden.’

Het aanmerken van onder andere GeenStijl als ‘media die nepnieuws verspreiden’, is volgens East Stratcom deels de schuld van Nederland zelf, tekent Heck op. Dan had ons land maar een Nederlandssprekende feitencontroleur naar België moeten sturen. NRC meldt verder dat de Europese factcheckers een wekelijkse nieuwsbrief (de ‘disinformation review’) rondsturen naar zo’n 20.000 mensen, vooral journalisten.

De Europese nepnieuwsbestrijders pochten laatst bovendien dat ze over 400 vrijwilligers beschikken. Ze kunnen beter spreken van 10 vaste krachten, stelt de NOS vast: driekwart van de nepnieuwsgevallen worden aangegeven door een tiental mensen. De omroep sprak met de meest bevlogen nepnieuwsmelder, Pavel Spirin, die naar verluidt 882 van de 3.748 nepnieuwsartikelen heeft gemeld bij de EU.

Bijna twee derde van het nepnieuws is Russischtalig; voor de rest steken Tsjechische, Engelse en Georgische berichten er bovenuit, aldus de NOS. Nederland staat er in totaal vijf keer tussen. De meldingen van de vrijwilligers worden volgens de NOS gecontroleerd door drie medewerkers in Brussel, die de factchecks vervolgens publiceren. Meer mensen aannemen is klaarblijkelijk nog niet haalbaar – het budget bedroeg vorig jaar één miljoen euro.

Na Pavel Spirin werken de Tsjechische denktank European Values (812 meldingen), de Oekraïense journalist Oleksandr Nykonorov (415) en het Oekraïense factcheckplatform Stop Fake (304) het hardst aan EU vs Disinfo, blijkt uit infographics van de NOS.

NOS maakt programma in het teken van fake news

Nu de publieke omroep na het debacle met Rian van Rijbroek als gast bij Nieuwsuur ook niet aan nepnieuws is ontkomen, maakt de NOS een programma geheel in het teken van nepnieuws. Op maandag 5 maart zendt NPO2 Nieuws of nonsens uit vanuit de School voor Journalistiek in Utrecht, meldt Mediacourant.

De vakwebsite schrijft dat de NOS hoofdredacteuren, politici, factcheckers en NOS-correspondenten uit Rusland, de VS, Duitsland en België betrekt in het programma.

Medialogica factcheckte een oude uitzending over handel in mensenhoofden

Journalist Willibrord Frequin. Foto: Jos van Zetten/Flickr/CC BY 2.0

Willibrord Frequin, wie kent hem niet (meer)? De beruchte presentator maakte in 1989 een uitzending voor Brandpunt over een Amsterdamse handel in mensenhoofden. Onzin, zo bleek later: de Amsterdamse politie vond geen enkel bewees van dergelijke wanpraktijken in de hoofdstad.

De waarheid was minder spectaculair (en zuiver), zag NRC-recensent Arjen Fortuin in de factcheck van Medialogica: de ‘handelaar’ in kwestie had de menselijke hoofden gestolen van een universiteit, waarna Frequin en eindredacteur Ton Verlind de menselijke resten voor 5.000 gulden ‘kochten’.

Het nepnieuws van de toekomst, uitgelegd in drie begrippen

Een paar weken voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2016, waarschuwde technoloog Aviv Ovadya een select groepje technologiebazen in San Francisco voor de keerzijde van het internet en algoritmes: de perverse prikkels voor het toepassen van propaganda en misleiding.

In een interview met BuzzFeed waarschuwt Ovadya (verbonden aan Columbia University en de University of Michigan) aan de hand van drie begrippen voor een nog veel akeliger nepnieuwstoekomst:

• ‘Infocalypse’: het gebruiken van audio- en videomanipulatie om invloedrijke personen aan de schandpaal te nagelen (bijvoorbeeld met nepporno) of om ze dingen te laten zeggen die ze nooit hebben beweerd (zoals in een bekende video met Barack Obama).
• ‘Polity simulation’: het nabootsen van politieke actiegroepen, door deze te vullen met bots die rusten op kunstmatige intelligentie. Zij kunnen de tijd en aandacht van politici en andere beleidsmakers kapen, ten koste van menselijke ingezetenen met échte belangen.
• ‘Laser phishing’: middels AI iemands identiteit dupliceren, om zo valse en verontrustende berichten te versturen vanuit die specifieke persoon. Spam kan hiermee worden gepersonaliseerd, waardoor men veel vaker op phishinglinks zal klikken.

Een van de grootste Braziliaanse kranten zegt Facebook vaarwel

Het Braziliaanse dagblad Folha de São Paulo heeft 6 miljoen volgers op Facebook, maar vertrekt van het sociale platform. Latijns-Amerika-correspondent Marjolein van de Water vertaalde de reden van de krant om te stoppen met facebooken: ‘We voeren intern een discussie over de beste manieren om ons werk bij lezers te krijgen. De nadelen om Facebook voor dit doel te gebruiken zijn duidelijker geworden, nu het sociale medium heeft besloten de zichtbaarheid van professionele journalistiek te verkleinen.’

Wellicht dat ook het dalende bereik op Facebook een rol speelt. De krant uit São Paulo concludeerde volgens de Volkskrant dat de tien grootste dagbladen van Brazilië in januari bijna een derde minder Facebook-bezoekers langs zagen komen.

Van de Water somt nog enkele belangrijke nepnieuwsontwikkelingen in Brazilië op:

• Factcheckwebsite Aos Fatos gaat samenwerken met Facebook;
• Chatbot Fátima gaat Facebookers in juni via de app Messenger helpen met het onderscheid tussen echt en fake news;
• De voorzitter van het Braziliaanse electorale hof gaat bestuderen of onzin op juridische gronden van het internet kan verdwijnen;
• En in het Braziliaanse parlement circuleert een voorstel om nepnieuwsbestrijders via sociale media maximaal drie jaar gevangenisstraf op te leggen.

Ook Unilever overweegt Facebook te verlaten

Het kantoor van Unilever in Manila, op de Filipijnen. Foto: Wikimedia Commons/CC BY-SA 4.0

Unilever, de Brits-Nederlandse multinational achter merken als Unox, Axe en Dove, heeft gedreigd niet langer advertenties te verspreiden via platforms als Facebook en Google, als zij niet snel maatregelen nemen tegen nepnieuws. Marketingbaas Keith Weed heeft volgens NU.nl gezegd dat Unilever ‘als een van de grootste adverteerders ter wereld’ geen situatie wenst ‘waarin consumenten niet vertrouwen wat ze online zien’.

Een enigszins opmerkelijke uitspraak voor een commercieel ingestelde advertentiegoeroe, maar een belangrijk signaal aan de grote techbedrijven uit Silicon Valley. Zeker als het om zoveel geld gaat: Unilever, waarvan de Nederlander Paul Polman de baas is, besteedde in 2017 circa 7,7 miljard dollar aan marketing.

Google wil nepnieuwsverspreiding op Facebook en Twitter tegengaan

Techbedrijf A wil de circulatie van nepnieuws via techbedrijven B en C tot een minimum beperken – dat is de strekking van het nieuws dat Quartz vorige week opgroef. De zakelijke website hoorde op het World Economic Forum in Davos over een idee voor een extensie in Googles Chrome-browser, waarmee internetters kunnen zien of een link die zij willen delen onbetrouwbare informatie huisvest.

Britse politici voelen techbedrijven in Washington aan de tand over fake news

Het komt zelden voor dat politici naar een ander land afreizen om daar een hoorzitting te organiseren. Dat deed een elfkoppige groep van Britse parlementariërs verleden donderdag in de Amerikaanse hoofdstad Washington DC.

Het ‘Digital, Culture, Media and Sport Committee’ van het Britse Lagerhuis toogde naar de George Washington University om de beleidsbazen van Facebook, Google en Twitter te bevragen over de rol van hun platformen tijdens onder meer het Brexit-referendum, schrijft The Washington Post.

Macedonische defensiemedewerker runt nepnieuwssite als ‘bijbaantje’

Skopje, de hoofdstad van Macedonië. Foto: Flickr/CC BY 2.0

Macedonië staat wereldwijd vooral in de belangstelling als het gaat over de naamsstrijd met buurland Griekenland en de talloze tieners die een zakcentje verdienen met advertenties op hun nepnieuwswebsites. Dat ook een medewerker van het Macedonische ministerie van Defensie op die manier geld verdient, was nieuw.

De Belgische onderzoeker Maarten Schenk ontdekte voor Lead Stories dat de Macedoniër Marjan Zlatanovski de fake news-site beware.one runt. Twee weken geleden nog kreeg de website volgens Schenk 50.000 ‘engagements’ bij een nepartikel over moslimvluchtelingen.

De content van Zlatanovski’s website, waarvan hij tegenover Schenk bevestigde die te bestieren als ‘a little side business’, komt voor een aanzienlijk deel van andere hoaxadressen, schrijft Lead Stories. Schenk vond een specifieke advertentiecode terug in soortgelijke sites als Daily Rethink en Extraordinary Info.

Pro-Bernie- en anti-Hillary-trolls tieren welig op blogsite Tumblr

De Democratische presidentskandidaten Bernie Sanders en Hillary Clinton. Foto: Marc Nozell/Wikimedia Commons/CC BY 2.0

Russische trolls deden zich voor als zwarte activisten op de visuele blogs van Tumblr, waar zij inhoud verspreidden ten faveure van de Democratische presidentskandidaat Bernie Sanders en ten koste van Hillary Clinton. Dat komt naar voren uit een onderzoek van BuzzFeed News en onderzoeksdirecteur Jonathan Albright van het Tow Center for Journalism aan de Columbia University in New York.

De gebruikersnamen van de Russen op Tumblr komen volledig of bijna helemaal overeen met hun namen op Twitter, die worden gelinkt aan de ‘troll farm’ Internet Research Agency (IRA). Soms zagen de onderzoeker en BuzzFeed-journalist dat een troll dezelfde links deelde op beide sites, of dat hun afbeeldingen overeenkwamen.

Met de Russische posts hebben vele duizenden Tumblr-gebruikers geïnteracteerd, aldus journalist Craig Silverman. Het beruchte troll-Tumblr-account 4mysquad plaatste bijvoorbeeld dat Hillary Clinton ‘een monster’ is (50.000 interacties) en dat ze zich onverschillig zou hebben uitgelaten over kolonialisme in Afrika (36.000 notes).